Bazı düşük molekül ağırlıklı maddelerin ultraviyole ($\text{UV}$) veya güneş ışınlarının etkisi ile deride meydana getirdikleri irritan veya alerjik reaksiyonlardır. Genellikle $320-400\text{ nm}$ boyundaki uzun dalga boylu $\text{UV}$ ışınlarının etkisi ile ortaya çıkarlar. $290-320\text{ nm}$ boyundaki kısa dalga boylu $\text{UV}$ ışınlarının deri üzerine olan etkisi ise sadece güneş yanıkları şeklindedir.

Deride meydana gelen bu ışık duyarlılığı artışı (fotosensitivite) reaksiyonları 2 şekilde görülür:

1. Fototoksik Reaksiyonlar

Yerel veya sistemik bir duyarlandırıcı kimyasal maddenin ultraviyole ışınları ile ilk temastan itibaren kimyasal reaksiyona girmesiyle oluşan egzamadır. Bu reaksiyonlarda alerjik mekanizmalar rol oynamaz. Oluşumunda hem uzun hem de kısa dalga $\text{UV}$ ışınlarının rolü vardır.

Erken Tip Fototoksik Reaksiyonlar

Oksijen varlığında, kimyasal maddenin oksidasyonu ve redüksiyonu sonucu hücre yıkımı olur. Bu tip reaksiyonlara fotodinamik reaksiyon adı da verilir.

• Klinik: Deri lezyonları güneş gören deri bölgelerinde ve genellikle kontaktan maddenin temas ettiği alanda sınırlı kalmıştır. Yoğun ışın etkisini takiben $2-6$ saat sonra belirtiler başlar. Hastalarda yanma, batma hissi ile birlikte eritem (kızarıklık), ödem (şişlik) ve şiddetli olgularda vezikül/bül (su toplaması) oluşumu görülür. Klinik belirtiler $24$ saat içerisinde en şiddetli noktasına ulaşır. Eritem ve ödemle seyreden hafif ve orta derecedeki olgular $2-3$ gün içinde deride soyulma ile iyileşirler. Vezikül ve bül ile seyreden olguların iyileşmeleri genellikle skar (nedbe) bırakarak ve daha geç bir sürede olur.

• Neden Olan Maddeler:

  • Sistemik ilaçlar: Tetrasiklin, sülfonamid, griseofulvin, sülfonilüre grubu antidiyabetikler, Klordiazepoksit, Fenotiazin gibi psikoterapötik ilaçlar, nalidiksik asit, tiazid grubu diüretikler.

  • Diğerleri: Katran ve katran türevleri, boyalar, akridin ve akridin türevleri, metilen mavisi, eozin, eritrosin, dövmelerde kullanılan kadmiyum sülfit, ağır metaller, antihistaminikler, östrojenler, oral kontraseptifler, riboflavin, bazı güneşten koruyucular.

Geç Tip Fototoksik Reaksiyonlar

Bitkilerde bulunan furokumarinler ve bunların ürünlerine bağlı olarak gelişirler. Birlikte olan bu fototoksisiteye fitofotokontakt dermatit denir. Parfümlerle oluşan özel klinik tabloya ise Berlocque dermatiti denir.

• Neden Olan Maddeler: Furokumarinler (psoralen, 5-metoksipsoralen ve 4,5,8-trimetoksipsoralen) ve bu maddeleri içeren bitkiler (turunçgiller, incir, çayır bitkileri, gülgiller, düğünçiçeğigiller, maydanozgiller).

• Mekanizma: Bu tip fototoksisite reaksiyonları oksijene gereksinim göstermez. $320-400\text{ nm}$ dalga boyundaki $\text{UV}$ ışınları ile meydana gelir.

• Klinik: Klinik belirtiler ışıkla temastan $6-12$ saat sonra başlar, $48$ saat sonra en üst düzeyde görülür. Lezyonlar yine kontaktanın temas ettiği alan ile sınırlanmıştır. Elementer lezyonlar eritem, ödem ve veziküldür. Yanma, batma yakınması olmaz. Ağrı yakınması vardır. Lezyonlar $7-14$ gün içerisinde yerlerinde deskuamasyon (soyulma) ve hiperpigmentasyon (koyulaşma) bırakarak iyileşir. Berlocque dermatitinde akut dönem görülmez; çevresi daha koyu renkte görülen hiperpigmente lekelerle karakterizedir.

2. Fotoalerjik Reaksiyonlar

Tamamen hücresel immün mekanizmaya bağlı olarak meydana gelir. Etyolojik ajan, dışarıdan deriye temas eden, başlangıçta alerjenik özelliği olmayan bir kontaktan maddedir. Işık enerjisi ile hapten hâline dönüşen bu alerjenler, geç tip (Tip 4) aşırı duyarlılık reaksiyonuna neden olurlar. Bundan sonraki aşamada gelişen immünolojik olaylar alerjik ekzematöz kontakt dermatitteki gibidir.

• Klinik: Klinik belirtiler, güneş ışınları ile temastan $72$ saat sonra maksimum düzeye ulaşır. Işık ve duyarlandırıcının etkisi kesildikten sonra $10-14$ gün içerisinde iyileşme görülür. Aksi takdirde hastalık uzar, subakut ve kronik formlara dönüşür. Deri lezyonları alerjik ekzematöz kontakt dermatitte görüldüğü gibidir ve fototoksik reaksiyonlardan farklı olarak çok keskin sınırlı değildir.

  • Akut olgularda: Eritem, ödem, vezikül/bül.

  • Subakut olgularda: Deskuamasyon, sulantı ve krut oluşumları.

  • Kronik olgularda: Likenifikasyon (deri kalınlaşması).

• Neden Olan Maddeler:

  • İlaçlar: Sülfonamidler, fenotiazinler, sülfonilamid ve kinin.

  • Halojenli salisilanidler, güneşten koruyucu ajanlar ve lokal anestezikler: Dibromosalisilanilid, $\text{PABA}$ türevleri, tribromsalisilanilid, sinnamik asit esterleri, tetraklorsalisilanilid, digallolyl, bitionol, hekzaklorofen, fentiklor.

  • Diğerleri: Optik parlatıcılar, eozin, Fragrance, Lichen.

Ayırıcı Tanı

Fototoksik ve fotoalerjik reaksiyonlar birbiriyle karışabilir.

Fototoksik egzamanın görülme sıklığı daha yüksektir. 

• İlk temasta ortaya çıkar. 

• Işık dozu ve duyarlandırıcı konsantrasyonu önemlidir. 

• Herkeste oluşabilir. 

• Güneş gören açık bölgelerde ve keskin sınırlı olarak oluşur. 

Fotoalerjik reaksiyonların görülme sıklığı ise daha azdır.

• İkinci temasta ortaya çıkar.

• Işık dozu ve duyarlandırıcı madde konsantrasyonu önemsizdir.

• Duyarlı kişilerde oluşur.

• Kapalı alanlarda da görülebilir ve keskin sınırlı değildir.

Ayırıcı tanıda ayrıca Porfirya ve Pellegra da düşünülmelidir.