Bazı bitkilerle temas sonrası deride kaşıntılı, sulantılı alerjik egzama (alerjik kontakt dermatit) geliştiği bilinmektedir. Bu durum, tarım ve ormancılık sektöründe önemli bir mesleki tehlike oluşturmaktadır. Ancak, bu meslek gruplarının dikkatli olması ve ampirik çözümleri sayesinde, bu tür problemler artık doğa yürüyüşleri, hafta sonu orman aktiviteleri veya hobi bahçeleriyle uğraşan bilinçsiz kentlileri daha fazla etkilemektedir. Alerjik temasa bağlı reaksiyonlara en sık neden olan bitki üyeleri Anacardiaceae familyasına aittir. Bu familyanın alerjik temas reaksiyonuna yol açan üyeleri Toksidendronlar olarak adlandırılır ve yol açtıkları alerjik reaksiyonlar "Toksikodendron dermatit" olarak tanımlanır.

En sık bilinen toksidendron türleri şunlardır:

• T. radicans (Zehirli sarmaşık)

• T. diversilobum (Zehirli meşe)

• T. vernix (Zehirli sumak veya kızılcık)

Bu bitkiler Anadolu'da sıkça görülür ve orman sarmaşıkları olarak bilinir. Şehir parklarında, bahçelerde peyzaj bitkisi olarak veya yabani olarak yetişebilirler.

Zehirli Sarmaşığın (T. radicans) 

Zehirli sarmaşık, yılın her mevsimi farklı şekillerde görülebilir ve bu durum tanınmasını zorlaştırır:

• Yaprak Yapısı: Sıklıkla bir dalda üç yaprak görülür.

• İlkbahar: Yaprakları kırmızı ya da kırmızı-yeşil karışımı bir renk olabilir. Çiçekleri yeşil tomurcuklar ile başlar ve sonra beyaza dönerek açar.

• Yaz: Havaların ısınmasıyla yaprakları tamamen yeşil olurken, yeni çıkan yapraklar kırmızı renkte büyümeye devam eder. Sarmaşık üzerinde kırık beyaz renkte meyveler bulunur.

• Sonbahar: Yaprak renkleri değişmeye başlar; parlak turuncu, sarı ya da kırmızı yapraklar görülecektir.

• Kış: Yapraklar koyu kırmızı rengini alır ve bir süre sonra kuruyup düşerler. Kökler, ağaçlara, duvarlara ya da zemine yapışarak uzamaya ve büyümeye devam eder.

Zehirli Meşe

Zehirli meşe ve zehirli sarmaşık birbirlerine oldukça benzemekle birlikte, özellikle yaprak yapılarında farklar bulunur:

Zehirli Meşe (T. diversilobum)

• Genellikle üç yapraklı olurlar ancak bir dalda 7 yaprağa kadar çoğalabilirler.

• Yaprakları yeşil, kırmızı veya kırmızı-yeşil olabilir.

• Yapraklarının kenarları zehirli sarmaşığa kıyasla daha çıkıntılı (lobüler) bir görünümdedir.

• Yapraklar hafif tüylü ve pürüzlü bir yapıya sahiptir.

Toksikodendron bitkilerinin yol açtığı alerjik reaksiyon, oleoresin uruşiol adı verilen fenolik bir lipitten (yağlı bileşik) kaynaklanmaktadır. Bu yağımsı uruşiol, bitkinin yaprak, meyve, kök ve gövde gibi tüm kısımlarında bulunur.

Uruşiolün Özellikleri

• Görünüm ve Kalıcılık: Uruşiol, renksiz ya da hafif sarı renktedir ve uçucu değildir. Hava ile temasında oksitlenir, polimerleşir ve siyah renge döner. Okside olarak kurusa bile alerjik özelliğini kaybetmez ve temas yüzeylerinde aylarca kalabilir.

• Ortaya Çıkışı: Uruşiol, bitkinin yapısının bozulması (ezilmesi, kesilmesi) ile ortaya çıkar. Bitkilerdeki yağ oranı, genellikle ilkbahar ve yaz aylarında en fazladır.

• Bulaşma: Orman yangınlarının söndürülmesinde çalışanlarda olduğu gibi, yanan bitkiden çıkan uruşiolün hava yolu ile deride alerjik reaksiyonlara neden olduğu gözlenmiştir.

Alerjik Duyarlılık ve Reaksiyon Süresi

Bu alerjenin sadece insanlarda ve birkaç yüksek primatta reaksiyon yaptığı bilinmektedir.

• Reaksiyon Gelişimi: Uruşiol ile temastan sonra alerjik reaksiyonlar ilk 72 saat içerisinde gelişmeye başlar.

• Yaş ve Ailesel Yatkınlık: Uruşiole karşı alerjik reaksiyon, genellikle 8 ile 14 yaş döneminde ortaya çıkmaktadır. Bebeklerde yetişkinlere göre duyarlılık daha düşüktür. Uruşiole karşı aşırı duyarlılığın ailesel yatkınlığı olduğu da belirtilmektedir; aynı duyarlılığa sahip iki ebeveynden doğan çocukların %80'inde bu duyarlılık gelişmektedir.

• Yaygınlık: Kırsal ve orman yaşamında alerjik duyarlılık, sık temas nedeniyle %50-75 oranları ile yüksek iken, daha az temasın olduğu kentsel hayatta bu oran %20'lere düşmektedir. İnsanların %10-15'lik bir kısmında ise temas olsa bile reaksiyon gelişmemektedir.

Çapraz Reaksiyon

Her üç toksidendron bitkisinin içerdiği uruşioller, yapı olarak sadece ufak farklılıklar gösterir ve çapraz reaksiyona girebilirler. Bu nedenle, bir türe duyarlı olan bir kişide hepsine karşı duyarlılık bulunmaktadır.

İmmünolojik Mekanizma

Uruşiol, tip IV gecikmiş tip aşırı duyarlılık reaksiyonu yoluyla dermatite neden olur:

1. Temas ve Bağlanma: Uruşiol yapısındaki katekoller, ilk temas sonrası hızla deriye bağlanır ve hava teması sırasında hızla kinonlara okside olur.

2. Antijen Sunumu: Epidermiste Langerhans hücreleri ve dermiste makrofajlar tarafından fagositoz yoluyla alınarak en yakın lenf düğümlerine taşınır.

3. T Hücresi Aktivasyonu: Burada antijenik yapıdaki uruşiol, $\text{CD4}$ T-helper lenfositlere sunulur. Bu, uruşiole spesifik efektör ve hafıza ($\text{memory}$) T lenfosit klonlarının yapımını sağlar.

4. Klinik Reaksiyon: Uruşiol ile tekrar temas, deride güçlü bir immün cevabın oluşması ile su toplamaları (veziküller), ödem ve eritem (kızarıklık) gelişmesine yol açar.

Uruşiole duyarlılığı olan bir kişinin Toksikodendron bitkileriyle temas etmesi sonrasında, klinik reaksiyon genellikle ortalama 24-48 saat içerisinde (nadir durumlarda 5 saat ile 15 gün arasında değişebilir) ortaya çıkmaktadır.

Reaksiyonun Seyri ve Özellikleri

1. Başlangıç: Reaksiyon, öncelikle eritem (kızarıklık) ve yoğun kaşıntılı döküntü ile başlar.

2. İlerleme: Eritem ve ödem (şişlik) giderek artar. Aşırı duyarlılığı olan kişilerde, bu durum küçük su toplamaları şeklinde veziküller (kabarcıklar) veya daha büyük büller (su toplamış büyük kabarcıklar) gelişmesine yol açar.

3. Yerleşim: Gelişen lezyonlar, urushiolün temas yolu boyunca çizgisel tarzda dağılım gösterir. Bu çizgisel dağılım, bitki dalının veya uruşiol bulaşmış bir nesnenin ciltte sürülmesini taklit eder ve tanı koymada önemli bir ipucudur.

Hava Yoluyla Maruziyet

Urushiol, zehirli sarmaşıklar yandığında havada bulunabilir.

• Hava yoluyla yoğun solunduğunda, solunum yollarında benzer alerjik reaksiyonlara neden olabilir.

• Hava yoluyla deriyle temas ettiğinde ise daha yaygın alerjik deri döküntülerine yol açabilmektedir.

Reaksiyon Süresi ve Black-Spot Dermatitis

• Tedavi edilmediğinde alerjik reaksiyonlar 3 ila 6 hafta kadar sürebilir.

• Bu reaksiyon alanlarında sonrasında "Black-spot dermatitis" olarak tanımlanan lekelere neden olabilir. Bu siyah lekeler, yıkamakla çıkmazlar ve varlıkları dışında herhangi bir şikâyet yaratmazlar.

Sekonder Bulaşma ve Alevlenme

Urushiol, ne yazık ki el tırnakları, giysiler, aletler ve hatta evcil hayvanların pati ve kıllarında gizli (latent) kalabilir. Bu latent urushiol ile tekrar temas, mevcut alerjik reaksiyonların alevlenmesine neden olabilmektedir.

Nadir ve Ciddi Komplikasyonlar

Urushiol dermatitine bağlı olarak nadir görülen ancak son derece önemli bazı sistemik reaksiyonlar bildirilmiştir:

• Erythema multiforme reaksiyonlarını yapabileceğine dair yayınlar bulunmaktadır.

• Çok nadir görülen ancak ciddi bir reaksiyon ise nefrotik sendromdur.

Toksikodendron Dermatitinde Tedavi ve Önleme

Uruşiol teması sonrası gelişen alerjik reaksiyonun tedavisinde en önemli adımlar acil temizlik ve sonrasında gelişen kontakt dermatitin yönetimidir.

Acil Temizlik ve Önleme

Uruşiol yağlı bir bileşik olmasına rağmen suda hızla bozulur. Bu nedenle, uruşiol ile temastan sonra kısa süre içerisinde derinin bol su ile yıkanması hayati önem taşır.

• Zamanlama Kritiktir: Temastan sonraki 10 dakikada uruşiolün yaklaşık $\%50$'si, $15\text{ dakikada}$ $\%25$'i, $30\text{ dakikada}$ ise $\%10$'u deriden uzaklaştırılabilir. $30\text{ dakikadan}$ sonra uruşiolün tamamı emileceği için yıkamanın anlamı azalır.

• Yıkama Şekli: Yıkama, deri bütünlüğünü bozmayacak şekilde, uruşiolü yaymadan, yumuşak hareketler ve soğuk su-sabun ile yapılmalıdır. (Bazı uzmanlar sabunun uruşiolü daha geniş yüzeye yayabileceği endişesiyle sabun kullanımına karşı çıkabilmektedir.)

• Kontamine Eşyaların Temizliği: Deri temizliğinin yanı sıra, kontamine olan giysiler, aletler ve hatta evcil hayvanlar da yıkanmalıdır.

• Özel Temizlik Ürünleri: Piyasada teması takiben kullanılabilen bazı özel ürünler (Tecnu, Zanfel, Dr. West’s Ivy Detox Cleanser) bulunsa da, bu organik çözücülerin etkinliği tartışmalıdır. Genel olarak, $30\text{ dakika}$ içerisinde yapılacak normal su ve sabunla yıkamadan daha üstün olmadıkları gösterilmiştir.

Alerjik Egzamanın Tedavisi

Gelişen alerjik temas egzamasına karşı semptomları yönetmek ve inflamasyonu azaltmak için aşağıdaki tedaviler uygulanabilir:

Semptomatik Tedavi

• Kaşıntı Giderme: Kaşıntıyı hafifletmek için ılık banyolar, soğuk kompresler ve kaşıntı önleyici losyonlar kullanılabilir.

• Sistemik İlaçlar: Kaşıntı için sistemik antihistaminler başlanabilir.

• Pansuman: Lezyonlar üzerine Burow solüsyonları ile ıslak pansumanlar yapılabilir.

Topikal ve Sistemik İnflamasyon Tedavisi

• Topikal Kortikosteroidler: Lezyonlu bölgeye topikal kortizonlu ürünler (kremler, merhemler) kullanılabilir.

• Alternatif Topikal Ajanlar: Kortizonlara alternatif olarak takrolimus ve pimekrolimus gibi kalsinörin inhibitörleri kullanılabilir.

• Sistemik Tedavi: Orta ila ağır şiddetteki alerjik reaksiyonlarda, inflamasyonu baskılamak amacıyla sistemik kortikosteroid tedavileri tercih edilebilir.

Toksikodendron Dermatitine Karşı Koruyucu Önlemler

Zehirli sarmaşıklarla temasın azaltılması için toplumun bilgilendirilmesi hayati önem taşımaktadır. Ancak bu, aynı zamanda bitkilerin doğal habitat alanlarının korunmasını da kapsamalıdır.

Toplumsal Bilgilendirme

• Tanıtım Tabelaları: Yurt dışında bahçe ve doğal alanlarda zehirli sarmaşıkları gösteren detaylı tabelalar kullanılmaktadır. Bu tabelalar, bitkinin korunmasıyla birlikte insanların bilinçlenmesini amaçlamaktadır. Ülkemizde de doğa yürüyüşü ve açık hava aktivitelerinin yapıldığı yerlerde, bu alana ait endemik zehirli sarmaşık türlerini detaylı olarak anlatan tabelalar kullanılabilir.

Fiziksel Korunma ve Temizlik

• Giysiler: Giysiler, temas sırasında önemli bir bariyer olabilir; ancak uruşiolün kolayca bulaşarak giysilerde rezervuar (yedek kaynak) olarak kalabileceği ve tekrar temasa neden olabileceği unutulmamalıdır.

• Eldivenler: Ellerin korunmasında lateks eldivenler yeterli değildir; vinil eldivenler uruşiole karşı daha iyi bir koruma sağlamaktadır.

Önleyici Kimyasal Yöntemler ve Aşılamalar

• Bariyer Kremler: Deriye uygulanan bariyer krem ürünleri kullanılmaktadır, ancak bunların koruyuculukları tartışmalıdır.

• Özel Kremler: Amerika Birleşik Devletleri'nde silahlı kuvvetler için hazırlanmış, politetrafloroetilen (Teflon) içeren bir bariyer krem kullanılmaktadır, ancak henüz ticari satışı yoktur.

• Aşılama/Duyarsızlaştırma: Uruşiole karşı alerji geliştiren kişilerde uygulanan aşılama yoluyla duyarsızlaştırmalar (desensitizasyon) halen başarılı değildir.