Alerjik kontakt dermatit ($\text{AKD}$) alerjik kökenli temas egzamaları olarak tanımlanır. Ülkemizde en sık karşılaşılan nedenler şunlardır:

Nikel

Tüm dünyada ve ülkemizde nikel alerjisi en sık kontakt dermatit sebebidir. Nikel alerjisi kadınlarda, kullanılan imitasyon takılarla ilişkili olarak daha sık görülür. Düşük ayar altın nikel içerebilir. Bozuk para, zımba, makas, çakmak ve bazı kozmetikler de nikel içerebilir. Bazı olgularda nikel alerjisi yazın kışa göre daha şiddetli olabilir; bu durum, yazın nikelin ter ile emiliminin (absorbsiyonunun) artması şeklinde yorumlanabilir. Nikel, doğal olarak yiyeceklerde de bulunabilir; ağızdan nikel alınımı kontakt dermatiti alevlendirebilir. Yiyeceklerdeki nikel miktarı her ülkede farklılık gösterebilir. Nikel alerjisi olan olgularda konserve, ıspanak ve kolalı içecekler şikâyeti alevlendirebilir. Bu olgularda ana hedef, nikel içeren maddelerden uzak durulmasıdır. Nikel eşyaların cilalanması ya da nikel objenin steroidle kaplanması önerilebilir.

Parafenilendiamin ($\text{PPD}$)

Parafenilendiamin ($\text{PPD}$), geçici dövmelerde kına ile karıştırılarak "Hint kınası" adı altında uygulanmaktadır. Özellikle yaz aylarında gençler arasında kullanımı çok yaygındır. Ülkemizde $\text{PPD}$ alerjisi olan olgular artan sayıda bildirilmektedir.

Vücut Bölgelerine Göre $\text{AKD}$

Eller, $\text{AKD}$'nin en sık yerleşim yeridir. Ellerde genellikle subakut dönemde olan hastalık, akut ataklarla seyreder ve kronikleşmeye meyillidir. $\text{AKD}$ parmak kenarlarında ve üzerinde başlar, zamanla el içine ve bilek iç kısımlarına yayılır. Yama testi için başvuranların $\%33$'ünde el egzaması bulunmaktadır.

$\text{AKD}$'li hastaların mesleki açıdan ve boş zamanlarındaki hobileri açısından ayrıntılı sorgulanması önemlidir. Ev hanımları zayıf irritan maddelere çok maruz kalır; kullandıkları eldiven mutlaka getirtilmeli ve bununla da test yapılmalıdır. Çiçekçi, kuaför, dişçi, tıp personeli, pastacı ve sanayi işçisi gibi meslek sahipleri sıklıkla el egzaması ile başvurabilirler.

Ayak egzaması da genellikle çatlamalar ve deride kalınlaşmalar ile seyreder. Bu hastalardan giydikleri ayakkabı ve terlikleri getirmeleri istenmeli, bunlardan alınan küçük örneklerle yama testi yapılmalıdır. Potasyum dikromat, deri boyamasında kullanılan bir maddedir. Ayrıca formaldehit, thiuram miks, kolofoni ve ayakkabı-terlikte aksesuar olarak kullanılan nikel alerjinin nedeni olabilir. Eğer bir olgu ayakkabı materyaline alerjik ise test sonucuna göre saptanan alerjenden kaçınması uygundur.

Yüz alerjilerinde, göz çevresinde belirgin kızarıklık, kepeklenme ve yoğun ödem bulunur. Saçlı deri nadiren etkilenir. Saç boyalarına reaksiyon geliştiği durumlarda bile yüzdeki reaksiyon, saçlı deriden daha şiddetlidir. Yüz alerjisi şikâyeti ile gelen hastalarda en sık rastlanan reaksiyon yeri göz çevresidir. Kadınlarda yüz yerleşimli alerjik reaksiyon daha sık görülmektedir.

Bazı durumlarda alerjen, el ile yüze taşınmış olabilir. Bu konuda dikkatli sorgulama önemlidir; özellikle tırnak cilası ve diğer alerjenlerin elle taşınıp göz çevresinde alerjik reaksiyona neden olabileceği unutulmamalıdır.

Ağız, dudaklar ve genital alanlardaki mukozalarda $\text{AKD}$ genellikle kızarıklık ve ödemle seyreder, su toplamalarını (vezikül/bül) görmek zordur. Şikâyetler ağız çevresindeki bölgeye yerleşebilir. Mukozada $\text{AKD}$'ye neden olabilecek sık nedenler başta diş ve ağız sağlığı ürünleri, gıda katkı maddeleri ve muayene eldivenlerindeki lastik kimyasalları olarak bildirilmiştir. Gargaralarda kullanılan öjenol (eugenol) mukoza reaksiyonuna neden olabilir. Diş protezlerinde kullanılan yapıştırıcılardan epoksi ve dental metaller de mukozada görülen alerjenlerin başında gelmektedir.

Günlük pratikte çok sık olarak kullanılan topikal antibiyotikler, hatta egzama ilaçları dahi alerjik kontakt dermatite neden olabilir. Özellikle cerrahi işlemlerden sonra topikal antibiyotik kullanımı, plastik cerrahlar ve genel cerrahlar tarafından tercih edilmektedir.

Kulak kepçesi ve etrafında gelişen egzemalarda seboreik dermatit, hastanın kulak etrafına uyguladığı topikal ajanlar ve kullandığı kozmetikler iyi sorgulanmalıdır.

Çeşitli Kimyasal Alerjenler

Güneşten koruyucular içindeki paraaminobenzoik asit sık bildirilen $\text{AKD}$ reaksiyonları nedeniyle kullanımdan kaldırılmıştır. Sonraki yıllarda benzofenon içeren ürünlerin kullanımı yaygınlaşmıştır. Oksibenzon (Oxybenzone), benzofenonlar, dibenzoilmetan türevleri (avobenzone ya da $\text{PARSOL 1789}$) ve metoksisinnamat (metoxycinnamate) $\text{AKD}$'ye yol açan maddelerdir. Bugün, bu maddelere olduğu kadar koruyucunun bazının da reaksiyonlara neden olabildiği bilinmektedir.

Antibakteriyel sabun ve şampuanların içerisinde bulunan tetraklorosalisilanilid (tetrachlorosalicylanilide) ve tetrabromosalisilanilid (tetrabromosalicylanilide) çok güçlü alerjen maddelerdir. Triklozan (Triclosan) ve diklorofen (dichlorophene) $\text{AKD}$ açısından daha az risklidir. Bitionol (Bithionol), fentiklor (fenticlor), hekzaklorofen (hexachlorophene) ve klorheksidin (chlorhexidine) çeşitli temizlik ürünlerinde kullanılan antibakteriyel ajanlardır. Bu ürünlerle de $\text{AKD}$ gelişebilmektedir.

Özellikle kokular ($\text{fragrances}$) $\text{AKD}$ yapmaktadır. Bunlarda bulunan misk ambret (musk ambrette), 6-metilkoumarin (6-methylcoumarin) ve sandal ağacı yağı (sandalwood oil) $\text{AKD}$ nedenleridir. Misk ambret özellikle erkek kozmetiklerinde bulunur. $\text{AKD}$ riski nedeni ile sadece $\%4$'ün altındaki konsantrasyonlarda kullanılmaktadır. 6-Metilkoumarin bronzlaştırıcı losyon olarak ün yapmış ve yaygın olarak kullanıldığı dönemlerde şiddetli $\text{AKD}$ tablolarına neden olmuştur.

Kuindoksin (Quindoxin) ve olakindoz (olaquindox) hayvan yemlerinde bulunan büyümeyi hızlandırıcı maddelerdir. Bu iki madde, hayvanları elle besleyen çiftçilerde $\text{AKD}$'ye neden olmuşlardır.

Birçok ilaç; ketoprofen, fenotiazinler, klorpromazin hidroklorür ve prometazin $\text{AKD}$'ye neden olmaktadır.

Yaşlı insanlarda alerjenler arasında bitkisel topikal uygulanan maddeler mutlaka sorgulanmalıdır. Kullanılan medikal topikal ilaçların yanı sıra, özellikle eklem ağrısını dindirmek amacı ile ülkemizde yaygın kullanılan $L.$ nobilis (Defne yağı) ile alerjik olgulara rastlanmaktadır.

Hastalığın Gelişim Basamakları

1. Alerjenle İlk Temas (Duyarlanma Aşaması):

Alerjen, deride alerjinin gelişiminde rol oynayan Langerhans hücreleri tarafından hücre içerisine alınır. Alerjenle karşılaşmadan $2-4$ saat sonra Langerhans hücreleri deriden lenf yollarına geçer. $4-6$ saat sonra en yakın lenf bezlerine ulaşır. Lenf bezlerinde Langerhans hücreleri, T lenfositlere antijeni sunarak bu antijene özgü T lenfositlerin çoğalmasına neden olur.

2. Alerjenle Tekrar Temas (Egzama Gelişimi):

Antijenin tekrar teması sonrası Langerhans hücreleri daha hızlı hareket eder ve temas olan yere oluşan antijene özel T lenfositler hızla gider. Burada egzamanın gelişmesine neden olur. Bu süre, $12-24$ saat sonra başlar ve tedavi edilmez ise $3-4$ hafta sürebilmektedir.

3. Kliniğin Gerileme Dönemi:

Deride gelişen alerjik egzama sonrası, deride mast hücreleri ve bazofillerden histamin salgılanması olur. Salgılanan histamin, yine $\text{CD}8+$ $\text{T}$ lenfositler üzerine uyarıcı etki gösterir. Bu durum, oluşan immünolojik reaksiyonun gerilemesinde rol oynar. Diğer yandan, antijene maruz kalan hücrelerin deriden dökülmesi ve bugün henüz bilinmeyen diğer düzenleyici mekanizmaların da alerjik cevabın gerilemesinde rol oynadığı düşünülmektedir.

Alerjik Temas Egzamasında Belirtiler

Daha önce belirli bir maddeye karşı duyarlanmış kişilerde, ikinci ve daha sonraki temaslardan $24-48$ saat sonra akut egzama tablosu ortaya çıkar. Alerjen madde ile temas eden deri bölgesinde kaşıntı, yanma, batma yakınması ile birlikte önce kızarıklık ve ödem gelişir. Bunun ardından akut egzamanın karakteristik lezyonları olan küçük su toplamaları (veziküller) ortaya çıkar.

Veziküller zamanla açılarak soyulur, sulantı ve kabuklanma meydana getirirler. Bu akut dönem $1-2$ hafta devam eder. Eğer kontakt madde ile temas devam ediyorsa, bu dönemin ardından subakut egzama klinik tablosu gelişmeye başlar. Veziküller yavaş yavaş kaybolur, deride kepeklenme ve kabuklanma tabloya hâkim olur.

Eğer temas hâlâ devam ediyorsa, iyileşme dönemine geçmeden yeni lezyonlar meydana gelir ve olay kronikleşir. Bu dönemde deri; kuru, kalınlaşmış ve likenifiyedir. Deride kepeklenme, soyulma, çatlama oluşumları ve ikincil enfeksiyon belirtileri (deride enfeksiyon) görülebilir.

Yama Testi

Deri yama testi (TRUE) (Thin Layer Rapid Use Epicutaneous), $\text{AKD}$ tanısında altın standarttır. Bu test için en uygun bölge sırt üst kısmıdır. Testin yapılabilmesi için hastanın topikal veya sistemik steroid, sitotoksik ilaç kullanmıyor olması ve güneş yanığı olmaması gerekir. Gebelikte uygulanmamalıdır. Yaşları $6-12$ arasında değişen çocuklara yapılabilir. Yapıştırıldıktan sonra $48$. ve $72$. saatte değerlendirme yapılır.