El-Ayak-Ağız Hastalığı ($\text{EAAH}$), Picarnaviridae ailesinden, tek sarmallı $\text{RNA}$’lı, enterovirüs alt grubundaki bazı virüslerin neden olduğu bulaşıcı bir enfeksiyon hastalığıdır. En sık neden olan virüsler Coxsackie virüs $\text{A16}$, $\text{A6}$, Echovirüs $\text{9}$ ve $\text{16}$ ile Enterovirüs $\text{71}$'dir.

Bulaşma ve Risk Faktörleri

Bu virüsler sadece insanda hastalığa neden olur, ancak hayvanların (hamamböceği gibi) bulaşmada vektör rolü oynayabileceği ileri sürülmektedir. $\text{EAAH}$, grip (influenza) salgınlarından sonra dünyada salgın yapabilen ikinci önemli hastalık olarak kabul edilebilir.

Bulaşma, virüs içeren vücut salgılarıyla veya bu enfekte salgılarla temas etmiş yüzeylerden gerçekleşir.

• Bulaşma Yolları: Solunum yolundan damlacıkla, direkt salgı temasıyla, oyuncaklarla, ellerle ve dışkı ile bulaşabilir.

• Riskli Ortamlar: Hastalık, kalabalık yaşayan toplumlarda, çevre hijyenin bozuk olduğu ülkelerde, kişisel hijyenin iyi olmadığı toplumlarda ve kontamine su/besinlerin bulunduğu ortamlarda sık görülür.

Klinik Gelişim

Vücuda üst solunum yolu (nazofarenks) veya sindirim sisteminden giren virüs, mukozal bölgeden lenf nodlarına ulaşır. Burada çoğalır ve viremi (kan dolaşımına yayılım) meydana getirir. Kan yoluyla sinir sistemine, deriye, kalp dokusuna ve diğer sistemlere ulaşarak gittiği organlarda hücre hasarı sonucunda hastalığı oluşturur.

• Klinik Bulgular: Virüsün birçok farklı organı tutması nedeniyle klinik bulgular çeşitlilik gösterir.

• Şiddet Farkı: Hastalığın şiddeti, virüsün türüne ve konağın bağışıklık sistemine (immün sistemi bozuk olanlarda daha ağır tablo riski yüksektir) bağlı olarak farklılık gösterebilir.

• İmmünizasyon: Hastalıktan sonra kalıcı immünizasyon oluşmaktadır.

• Yaş Farkı: Çocuklarda virüslere karşı koruyuculuk düzeyi düşük olduğundan hastalık semptomları görülürken, erişkinlerde asemptomatik seyredebilir.

Tipik Klinik Belirtiler

Hastalığın en tipik özelliği, özellikle üç yaş altındaki çocuklarda görülmesidir.

• Kuluçka Dönemi: Bulaşmayı takiben kuluçka dönemi $\text{5}–\text{7}$ gündür.

• Erken Belirtiler: İlk klinik bulgular halsizlik ve kırgınlık halidir. Bunu düşük düzeyde bir ateş (38–38,5∘C) takip eder.

• Ateş Süresi: Ateşin süresi ortalama $\text{3}$ gün olup, $\text{7}$ güne kadar uzayabilir ve dalgalanan bir karakter gösterir.

• Ateşli Dönem: Bu ateşli dönemde boğaz ağrısı, yeme sorunları ve iştahsızlık eşlik eder.

Döküntüler ve Herpanjina

Döküntüler ateşle beraber veya ateşten kısa süre sonra çıkabilir. Döküntüler önce ağız boşluğunda daha sonra da deride gözlenir.

• Herpanjina: Eğer deride döküntü olmaz, sadece ağız boşluğunda kalırsa bu duruma "herpanjina" adı verilir.

• Ağız Lezyonları: Ağız boşluğunda sıklıkla $\text{10}$'u geçmeyen, boğaz kısmında yer alan, küçük, elipsoid karakterde, sarımsı renkte, zemini eritemli (kızarık) yaralar şeklindedir. Bu lezyonlar hemen hemen hepsi aynı boyutta olup, fazla ağrılı olmayan bir yapıya sahiptir. Bu lezyonlar ağız boşluğu çevresinde de görülebilir.

• Deri Döküntüleri: Derideki döküntüler genellikle makülopapüler (kızarık lekeler ve kabarcıklar) veya veziküler (içi sıvı dolu kabarcıklar) karakterdedir. Döküntüler tipik olarak adından da anlaşılacağı gibi elde avuç içinde, ayak tabanında, kol ve bacaklarda ve kalça bölgesinde yer alır. Bu lezyonlar, zemini yine kırmızı renkte (eritemli) ve içi sarımsı renkte sıvı ile dolu, elipsoid (oval) şekillidir. Bu döküntüler ağrılı olabilir. Genellikle kuruyarak kabuklanmakta ve iz bırakmadan iyileşmektedir.
• Geç Dönem Bulgu (Tırnak Dökülmesi): Hastalığın seyri sırasında veya iyileşme döneminin hemen ardından bazı çocuklarda geç dönemde nadiren görülen bir bulgu olarak, tırnaklar kendiliğinden yatağından sökülebilir ve düşebilir (Onikomadezis).

• Egzama Koksakiyum (Eczema coxsacldum): Atopi gibi ekzematöz (egzamalı) cilt rahatsızlıkları olan çocuklarda, $\text{EAAH}$ virüsleri derinin bariyer fonksiyonu bozulmuş alanlarından kolayca yayılarak "Egzama Koksakiyum" ($\text{Eczema coxsacldum}$) olarak tanımlanan daha yaygın ve şiddetli formlarını oluşturabilmektedir.

Hastalığın Süresi ve Bulaşıcılığı

• Klinik Süre: Hastalığın klinik belirtileri genellikle $\text{7}-\text{10}$ gün kadar sürer ve bu sürenin sonunda iyileşme başlar.

• Virüs Atılımı ve Bulaşıcılık: Virüsün vücut salgılarında ve özellikle dışkıda atılımı ise haftalar sürebilmektedir. Bu durum, virüsü taşıyan kişinin klinik olarak iyileşse bile uzun süre bulaştırıcı kalabileceği anlamına gelir.

El-Ayak-Ağız Hastalığı Tanı, Tedavi ve Korunma

El-Ayak-Ağız Hastalığı'nın ($\text{EAAH}$) tanısı, tedavisi ve korunma yöntemleri aşağıda detaylandırılmıştır.

Tanı

$\text{EAAH}$ tanısı, genellikle klinik bulgulara dayanılarak konur. Tanı için hastada üç temel bulgunun varlığı kullanılır: Ateş + Ağız bulguları + Döküntü.

• Viral Tetkikler: Viral tetkikler rutin olarak gerekli değildir. Ancak, herhangi bir komplikasyon gelişmiş, kritik bulguları olan veya yoğun bakımda tedavi gören vakalarda istenebilir.

• Virüs İzolasyonu: Virüs, ağız salgısından, dışkıdan veya derideki lezyonlardan izole edilebilir. 

Tedavi

$\text{EAAH}$ tedavisinde direkt etkin bir antiviral ajan yoktur. Tedavi tamamen hastanın semptomlarını hafifletmeye ve destek sağlamaya odaklıdır:

• Sistemik Destek: Ateş düşürücüler verilebilir. Hastanın sıvı alımı çok iyi desteklenmelidir.

• Ağız Bakımı: Ağızdaki yaraların bakımı için lokal uygulamalar, ağız spreyleri ve vitamin ile eser element ($\text{c¸inko}$) desteği verilebilir.

• Deri Bakımı: Deri lezyonlarının bakımı için uygun topikal ilaçlar kullanılabilir.

Komplikasyonlar

Hastalık genellikle hafif seyretse de, Coxsackie virüsler ciddi komplikasyonlara neden olabilir:

• Nörolojik Komplikasyonlar: Aseptik menenjit, ensefalit, flask paralizi (gevşek felç) ve fasyal sinir paralizi (yüz felci) gibi durumlar görülebilir.

• Kardiyopulmoner Komplikasyonlar: Miyokardit (kalp kası iltihabı) ve $\text{ARDS}$ (Akut Solunum Sıkıntısı Sendromu) tablosuna neden olabilir. Bu iki komplikasyonda mortalite (ölüm riski) yüksektir.

• Müdahale: Hayati komplikasyonlar durumunda ek destek tedaviler ve yoğun bakım gereklidir.

Korunma

Korunmada hijyen kuralları büyük önem taşır:

• El Yıkama: El yıkama alışkanlığının çocuklara kazandırılması ve düzenli el yıkama, en önemli koruyucu uygulamadır.

• Virüs Dayanıklılığı: Virüs sabunla dahi etkisiz hale gelebilmektedir, bu da hijyenin etkinliğini artırır.

• Çevre Temizliği: Oyuncakların ve çocukların bulunduğu ortamların temizliği önem taşır.

• İzolasyon: Ateşli olduğu dönemlerde hasta çocukların izolasyonu önemlidir. Ancak, virüsün dışkı ile uzun süre atılabilmesi nedeniyle çok sıkı ve uzun süreli bir izolasyon yapılmaz.

• Toplu Alanlar: Ateşsiz olan bir çocuğun kreşe veya yuvaya gitmesinde bir sakınca bulunmamaktadır.

• Riskli Kişilerin Koruması: İmmün sistemi baskılanmış ($\text{immu¨n su¨prese}$) veya organ nakli yapılan kişiler hasta çocuklardan uzak tutulmalıdır.

• Gebelik: Gebelikte fetusa ve anneye ait riskler kesin olarak bilinmemektedir. Kesin bir embriyopati yapan bir etken olmasa da, gebelerin temasının engellenmesi önerilir.

• Aşı: Bu etkene karşı geliştirilmiş bir aşı bulunmamaktadır.