Derimizin rengi, yapısı, fiziksel ve kimyasal travmalara, mikroorganizmalara verdiği tepkiler ve hastalıklara yatkınlığı genlerimizin kontrolü altındadır. Sedef hastalığı ve atopik dermatit gibi birçok cilt hastalığı genetik temelli olsa da, bu hastalıklarda sadece genler değil, çevresel faktörler de önemli rol oynar. Çevresel faktörlerin etkisi olmadan, yalnızca genetik yapıdaki bozukluklarla ortaya çıkan deri hastalıklarına ise "Genetik geçişli cilt hastalıkları" veya "Genodermatoz" denir.

Genetiğe Kısa Bir Bakış

Genodermatozları daha iyi anlamak için, genetikle ilgili temel bilgileri hatırlayalım:

Vücudumuzu oluşturan her hücrenin çekirdeğinde, hücrelerimizin kusursuz yapısını, sağlıklı gelişimini ve fonksiyonlarının eksiksiz çalışmasını sağlayan olağanüstü bir yapı olan kromozomlarımız bulunur.

Kromozomlar, çok büyük DNA (deoksiribonükleik asit) molekülleridir. DNA ise deoksiriboz şekeri, azot içeren bir baz ve bir fosfat grubundan meydana gelir. Kromozomların üzerinde bulunan nükleotitler (pürin bazları: adenin ve guanin; pirimidin bazları: timin ve sitozin), vücudumuzun yapı taşlarını oluşturan özel kodlar, yani genleri oluşturacak şekilde kusursuz bir sırayla dizilmiştir.

Kromozomların bu yapısına "genetik yapı", bu yapılarda meydana gelen değişimler sonucunda oluşan hastalıklara da "genetik hastalıklar" adı verilir.

Genetik hastalıklar, temel olarak aşağıdaki gibi gruplandırılabilir:

Kromozom Hastalıkları

Bu hastalıklar, kromozom sayısındaki eksiklik veya fazlalıklar ya da kromozom yapısındaki değişimler sonucunda ortaya çıkar.

• Trizomi (Sayıca Fazlalık): Bir kromozomun üç adet bulunması durumudur. 1. kromozom hariç tüm kromozomlarda trizomi görülebilir. Örneğin, Down sendromu, 21. kromozomun üç adet olması (trizomi 21) durumudur.

• Monozomi (Sayıca Eksiklik): Bir kromozomun tek adet bulunması durumudur. Bu durum, sadece X kromozomunda gözlemlenebilir.

Kromozomlarda yapısal eksiklikler veya fazlalıklar da meydana gelebilir. Bu tür değişiklikler; kendiliğinden, virüsler gibi enfeksiyonlar sonrasında ya da adezyon etkisiyle oluşan yapısal kırılmalar sonucunda ortaya çıkabilir.

Tek Gen Hastalıkları (Mendeliyen Kalıtım)

Bu hastalıklar, kromozomlar üzerinde yer alan genetik kod yapılarında meydana gelen değişimler, yani mutasyonlar sonucunda ortaya çıkar.

Mendeliye Kalıtımla Açıklanamayan Hastalıklar

Bu gruptaki hastalıklar ise kendi içinde alt dallara ayrılır:

Kompleks Kalıtımla Geçenler: Genetik hastalıkların en büyük kısmını oluştururlar ve multifaktöriyel (birden fazla etkenin rol aldığı) hastalıklar olarak da bilinirler. Bu hastalıklar, hem genetik hem de çevresel faktörlerin etkileşimiyle ortaya çıkar. Aileseldirler ancak genetik olarak doğrudan aktarılmazlar, bu yüzden akrabalık derecesi arttıkça görülme sıklığı da yükselir. Bu hastalıklar doğuştan olabileceği gibi sonradan da ortaya çıkabilir.

Mitokondriyal Hastalıklar: Hücre çekirdeğinin dışında yer alan ve hücrenin enerji kaynağı olan mitokondrilerdeki genetik değişimler sonucunda meydana gelirler. Anneden gelen ovumda mitokondriyal DNA bulunurken, erkek sperminde çok az miktarda bulunur. Bu nedenle mitokondriyal hastalıklar sadece anneden genetik olarak aktarılır.

Tekrar Dizi Hastalıkları: Kromozomlar üzerinde tekrar eden pürin ve pirimidin baz dizilerinin nesiller boyunca artmasıyla ortaya çıkan hastalıklardır.

Somatik Hücre Hastalıkları: En iyi örneği kanserdir. Kanser gelişiminde iki tür gen bulunur:

• Onkogenler: Kanseri hızlandıran genlerdir.

• Tümör Süpresör Genleri: Kanser gelişimini baskılayan genlerdir. Bu genlerdeki değişimler kanser gelişiminde etkilidir.

İnsan hücrelerinde genetik yapıyı oluşturan 46 adet kromozom bulunur. Cinsiyeti belirleyen X ve Y kromozomlarına gonozomal kromozomlar denir. Kadınlarda bu kromozomlar XX, erkeklerde ise XY şeklinde bir çift oluşturur.

Cinsiyeti belirleyen gonozomal kromozomlar (X ve Y) dışında kalan kromozomlara otozomal kromozomlar denir. İnsanlarda 22 çift otozomal kromozom bulunur. Kromozomlarımız, hem anne hem de babadan gelen bu otozomal ve gonozomal kromozomların birleşimiyle oluşur. Yani, 46 kromozomun 22'si ve bir X kromozomu anneden gelirken, 22 otozomal kromozom ve bir X veya Y kromozomu babadan gelir.

Kromozomlar, yapısal olarak uzun ve kısa olmak üzere iki koldan oluşur.

Genetik Cilt Hastalıklarının Kalıtımı

Genetik cilt hastalıkları, cinsiyet (gonozomal) veya otozomal kromozomlar aracılığıyla aktarılır. Eğer hastalık X kromozomuyla taşınıyorsa hem erkeklerde hem de kadınlarda görülebilirken, Y kromozomuyla taşınması durumunda sadece erkeklerde ortaya çıkar.

Genlerin Baskınlık Durumu

Genetik özelliklerin baskın (dominant) veya zayıf (resesif) olması da önemlidir.

• Baskın (Dominant) Gen: Bir özellik veya hastalığı belirleyen genin, diğer ebeveynden gelen gen çiftine ihtiyaç duymadan tek başına etkisini göstermesi durumudur.

• Zayıf (Resesif) Gen: Bir özelliğin ortaya çıkması için, hem anne hem de babadan gelen gen çiftinin aynı olması gerektiği durumdur. Tek başına var olduğunda etkisini gösteremez ve "taşıyıcı" olma durumu yaratır.

Genetik Kavramlar

• Penetrans: Bir genin, onu taşıyan bireyde kendini ne kadar ifade ettiğidir. Örneğin, bir genin penetransı %90 ise, bu geni taşıyan 100 kişiden sadece 90'ında ilgili özellik ortaya çıkar.

• Anlamlılık (Ekspresyon): Bir genin, farklı bireylerde farklı şiddet veya şekilde ortaya çıkmasıdır. Örneğin, çok parmaklı bir babanın genini taşıyan çocuklarından birinde sol elde, diğerinde ise sağ elde çok parmaklılık görülmesi, genin farklı anlamlılığını gösterir.

Otozomal Kalıtım

Otozomal Dominant (Baskın) Kalıtım:

• Hastalık, otozomal kromozomlardan birinde bulunan dominant bir genle nesilden nesile aktarılır.

• Eğer bir bireyde dominant gen çifti (homozigot) varsa, hastalık kliniği çok ağır seyreder ve yaşamla bağdaşmayabilir.

• Eğer dominant gen tek ise (heterozigot), hastalık ortaya çıkar ancak klinik seyri daha normaldir.

• Bu kalıtım türü, bir ailede birden fazla nesilde görülme eğilimindedir.

• Hastalığı taşıyan bir bireyin bu geni bir sonraki nesile aktarma olasılığı %50'dir.

• Hem erkek hem de kız çocuklara eşit oranda geçer.

• Dominant genler hiçbir zaman sessiz kalmadığı için "taşıyıcılık" durumu söz konusu değildir.

Otozomal Resesif (Baskın Olmayan) Kalıtım:

• Hastalık, resesif bir genle aktarılır.

• Taşıyıcılar, genin tek bir kopyasına sahip oldukları için hastalığı göstermezler ancak geni sonraki nesillere aktarabilirler.

Otozomal resesif hastalıkların klinik olarak ortaya çıkabilmesi için, bireyin hem annesinden hem de babasından aynı hastalığa ait resesif geni alması, yani gen çiftinin bir arada bulunması gerekir.

Bu durumu taşıyan (sağlıklı ama taşıyıcı olan) bir anne ve babanın her dört çocuğundan biri, teorik olarak bu hastalığa yakalanma riski taşır. Otozomal resesif hastalıklar hem erkeklerde hem de kadınlarda eşit oranda görülür ve akraba evlilikleri, hastalığın görülme sıklığını ciddi şekilde artırır.