Eşek Arısı, Bal Arısı ve Karıncalar (Hymenoptera Takımı)

100.000'den fazla türü tanımlanmış olan Hymenoptera takımı, eşek arısı, bal arısı ve karıncaları içerir. Bu böcekler genellikle küçük veya orta büyüklükte olup, bileşik gözlere ve iki çift şeffaf kanada sahiptirler (karıncalarda kanatlar yılın belirli zamanlarında görülür). Tırtıl benzeri larvaları olan bu canlılar, tam bir başkalaşım (metamorfoz) geçirirler.

Klinik açıdan önemli gruplar Aculeata adı verilen alt takıma aittir. Bu grupta özellikle Vespidae (sosyal ve soliter eşek arıları), Apoidea (sosyal ve soliter bal arıları) ve Formicoidea (karıncalar) yer alır. Aculeata üyelerinin karakteristik özelliği, ilk ve ikinci karın segmentleri arasında bulunan belirgin bir daralmadır.

Bu böcekler, erkek, dişi ve işçi kastları ile karmaşık sosyal davranışlar sergilerler. İşçiler, koloniyi korumak ve av yakalamak amacıyla sokucu bir organa sahiptirler. Hymenoptera sokmaları, oldukça acı verici olabilir ve sokulan alanda kan akışını artıran bölgesel reaksiyonlara neden olabilir.

Sokma ve Zehir Etkileri

Arılar ve karıncalar büyük koloniler halinde yaşadıkları için, yuvalarına veya kovanlarına gelen yabancılara onlarca, hatta yüzlerce iğneyle saldırabilirler. İnsanlarda yüz veya boyun bölgesinden çok sayıda arı veya karınca sokması, soluk almayı zorlaştırarak hayati tehlike oluşturabilir.

Bal arılarının bitkilerin tozlaşmasındaki önemi, sokmalarına bağlı risklerden daha fazladır. Ancak Afrika bal arıları (Apis mellifera adansoni), halk arasında katil arılar olarak da bilinir. Bu arılar, iyi tozlaştırıcılar oldukları düşüncesiyle Brezilya'ya ihraç edilmiş ancak tipik bir bal arısından çok daha saldırgan oldukları için tehlike oluşturabilirler.

Bu gruptaki böceklerden özellikle arıların sadece dişilerinde iğne bulunur. İğnenin taşıdığı zehir (venom), insanlarda basit lokal reaksiyonlardan ölümcül olabilecek anafilaksiye kadar değişen tepkilere neden olabilir.

Arılar

Bal Arıları (Apis mellifera)

Bal arılarının iğnelerinde zehir kesesi ve küçük dikenler bulunur. Bu dikenler nedeniyle iğne insan derisine saplandığında kolayca çıkmaz ve arı sadece bir kez sokabilir. Son yıllarda, Güney Afrika ve Avrupa bal arılarının melezi olan Afrika bal arıları, insanlara karşı daha saldırgan davranarak daha ciddi sorunlara yol açabilmektedir.

Tüylü Arılar (Humblebees, Bombus spp.)

Tüylü arıların iğnelerinde diken olmadığı için birden fazla kez sokabilirler.

Yaban Arıları

Yaban arıları, oldukça ağrılı sokma reaksiyonlarına neden olur. Hızlıca sokarlar ve bazı türlerin iğnelerinde küçük kancalar bulunurken, bazılarında hiç yoktur. Bu yapısal farklılık nedeniyle defalarca sokabilirler.

Arıların Neden Olduğu Ek Hastalıklar

Bazı arıların üzerinde Lepidoptera ve Coleoptera gibi gruplara ait parazit larvalar yaşar. Bu arılar insanları soktuğunda, taşıdıkları larvalar aracılığıyla Scleroderma domesticum, Epyris californicus ve Cephalonomia gallicola gibi hastalıklara neden olabilirler.

Karıncalar

Birçok karınca türü, özellikle ateş karıncaları güçlü ısırma yeteneğine sahiptir. Bu türlere "ateş karıncası" denmesinin nedeni, ısırdıkları alanda yanma hissine neden olmalarıdır.

Zehirlerin (Venomların) Özellikleri

Venomlar, türlere göre değişen, farmakolojik olarak aktif ve antijenik maddelerden oluşan karmaşık yapılardır.

• Sinek Zehirleri: Bazı sineklerin zehirinde vazoaktif aminler (damar genişletici aminler), küçük aminler ve büyük protein molekülleri bulunur.

• Yaban Arısı Zehirleri: Yaban arılarının zehiri histamin, serotonin, mast hücrelerini parçalayan peptitler, kinin, fosfolipazlar, hiyalüronidaz ve çeşitli antijenler içerir.

• Bal Arısı Zehirleri: Bal arılarının zehiri ise histamin, mast hücrelerini parçalayan peptitler, melittin, fosfolipaz A2, hiyalüronidaz ve asit fosfataz gibi maddeler bulunur. Bu maddelerden fosfolipaz A2, hiyalüronidaz ve asit fosfataz antijenik açıdan en önemli olanlardır. Ayrıca melittin de bir antijendir.

Arı ve Karınca Sokmalarının Neden Olduğu Reaksiyonlar

Ateş karıncasının zehiri, %90-95 oranında suda eriyebilen piperidin alkaloidlerinden oluşur. Bu maddeler alerjen değildir ancak temas halinde lokal reaksiyonlara neden olur.

Bal arısı ve yaban arısı sokmalarında ise hem lokal hem de sistemik reaksiyonlar görülür.

• Lokal reaksiyonlar: Sokma alanında şiddetli yanma hissi ve ağrı oluşur, ardından kızarıklık ve ödem (şişlik) gelişir. Bu belirtiler birkaç saat içinde azalır.

• Sistemik reaksiyonlar: Hipotansiyon, şiddetli baş ağrısı, kusma, ishal ve şok tablosu gelişebilir. Sokma sayısı arttıkça reaksiyonun şiddeti de artar ve özellikle çocuklar için ölümcül olabilir.

• Anafilaktik reaksiyonlar: Arı sokmasına bağlı anafilaktik şok, 1-2 dakika gibi kısa bir süre içinde gelişebilir.

• Geç reaksiyonlar: Bazı vakalarda daha sonra ürtikeryal (kurdeşen benzeri) döküntüler, ateş ve eklem ağrısı ortaya çıkabilir.

Ateş Karıncası Sokmasının Belirtileri

Ateş karıncası sokma yerinde, genellikle kanamalı iki nokta görülür. Başlangıçta yanma hissi ve şişme olur. 8-10 saat içinde içi sıvı dolu veziküller (su toplaması) oluşur. Bu sıvı kısa sürede bulanıklaşarak püstüllere dönüşür. Püstüller patladıktan sonra kabuklanır ve birkaç gün içinde yara iyileşir, ancak yerinde küçük bir iz kalabilir.

Ateş karıncası sokması sonrasında sistemik reaksiyonlar da görülebilir. Bunlar arasında yaygın ürtiker, anjiyoödem, hırıltılı solunum, kusma ve hipotansiyon yer alır. Şiddetli durumlarda ölümcül sonuçlar doğurabilir.

Arı Sokması Tedavisi

Arı sokmalarında lokal reaksiyonlar için ağızdan antihistaminik ilaçlar verilebilir.

Anafilaksi (şiddetli alerjik reaksiyon) durumunda ise, kas içine (IM) 5 dakika arayla 0.5 mL 1:1000 oranında adrenalin uygulanır. Ayrıca, klorfeniramin (10-20 mg, IM veya damar içi (IV) yavaş infüzyon) ve hidrokortizon (100-500 mg, IM veya IV yavaş infüzyon) da verilir.

Alerjik reaksiyon geçmişi olan hastalar ve yakınları, anafilaksi kitlerinin nasıl kullanılacağı konusunda bilgilendirilmeli ve bu kitler hastalara temin edilmelidir.

Arı alerjisi için yapılan aşılama (immünoterapi) oldukça etkilidir. Venom'a (zehire) özgü IgE seviyeleri, alerjinin belirlenmesi açısından son derece önemlidir.