Çıyan ve kırkayaklar, uzun ve solucan benzeri vücutlara sahip, onlarca segmenti ve her segmentte bir çift bacağı olan eklembacaklılardır (artropodlar). Her ikisi de tamamlanmamış bir başkalaşım (metamorfoz) geçirir; larvaları minyatür yetişkinlere benzer.

Bu iki canlıyı ayırmanın basit bir yolu, çok fazla bacak sayısının kırkayağa, daha az bacak sayısının ise çıyana işaret ettiğini düşünmektir, ancak bu her zaman kesin bir yöntem değildir. Aralarındaki diğer belirgin farklar şunlardır:

• Vücut Yapısı: Kırkayakların enine kesiti yuvarlaktır, çıyanlarınki ise yassıdır.

• Ağız Yapısı: Kırkayakların ağız parçaları delici değildir, çıyanların ise delici ve öne doğru çıkıntı yapmış ağız parçaları bulunur.

• Hareket ve Beslenme: Kırkayaklar yavaş hareket eder ve çürümüş maddelerle beslenirler. Çıyanlar ise çok hızlı hareket eder ve diğer eklembacaklıları avlarlar.

Çıyanlar (Chilopoda)

Dünya üzerinde 2.800'den fazla çıyan türü tanımlanmıştır. Çıyanların segment sayısı 100 veya daha azdır. Kırkayaklar gibi çıyanlar da en fazla çeşitliliğe tropikal bölgelerde sahiptir.

Çıyanların güçlü çeneleri ve aralarında zehir enjekte edebilen diş benzeri yapıları (forcipule) bulunur. Bu zehir, avı hareketsiz bırakmak için kullanılır, ancak aynı zamanda savunma amacıyla da kullanılabilir. Çıyanlar genellikle üzerlerine basıldığında, yerde yatarken temas edildiğinde veya onlarla oynandığında insanları sokabilirler.

Gece beslenen bu canlılar, diğer böcekleri avlarlar. Daha büyük çıyan türleri ise fare gibi küçük omurgalıları bile avlayabilir. Zehirleri, ön kısımdaki ayaklarının altında bulunan bezler aracılığıyla salgılanır.

Çıyan Sokmasının Belirtileri

Çıyan sokması, lokal ağrı, şişlik ve yakın lenf bezlerinde (proksimal lenfadenopati) şişme ile kendini gösterir. Bu reaksiyonlar saatlerce sürebilir. Sokma yerindeki deri lezyonları zamanla yaraya dönüşebilir ve nekroz (doku ölümü) görülebilir. Sokmanın neden olduğu yaygın belirtiler arasında baş ağrısı, mide bulantısı ve huzursuzluk da yer alır. Nadir durumlarda ise kusma ve uyku hali gibi daha ciddi semptomlara yol açabilir.

Kırkayaklar (Diplopoda)

Dünya üzerinde 8.000'den fazla kırkayak türü tanımlanmıştır. Kırkayaklar, 100'den 1.000'e kadar değişen sayıda segmentten oluşur.

Kırkayaklar, vejetaryen olmaları nedeniyle çıyanlara göre insanlara daha az zarar verir. Tıbbi önemi olan tüm türleri genellikle sıcak iklimlerde yaşar. Kırkayaklar, vücut segmentlerindeki porlardan zehirli ve aşındırıcı bir sıvı fışkırtabilirler. Bu sıvı, benzokuinon, aldehitler ve hidrosiyanik asit gibi maddeler içerebilir.

Kırkayak Temasının Neden Olduğu Cilt Reaksiyonları

Kırkayağın salgıladığı sıvı, temas anında bir yanma hissi oluşturur, ardından kızarıklık ve ödem (şişlik) gelişir. Yanma hissiyle birlikte deride sarımsı kahverengi bir renk değişimi başlar. Bu renk, daha sonra pembeleşir ve koyulaşır. Bu durum, salgıdaki kinonların oksidasyonuyla meydana gelir. Temas alanında bir-iki gün içinde su toplaması görülebilir. Koyu tenli kişilerde renk kaybı uzun süre kalıcı olabilir. İyileşme sürecinde deride soyulma meydana gelir.

Eğer sıvı göze temas ederse, şiddetli konjonktivite (göz iltihabı) neden olabilir. Çoğu kırkayak, bu savunma mekanizmasının yanı sıra kötü bir koku da yayarak düşmanlarından korunur. Kırkayakların üzerine basan, onların üzerinde uyuyan veya onları rahatsız eden (çoğunlukla çocuklar) kişiler bu sıvılardan zarar görebilir.

Tedavi

Etkilenen bölge, mümkün olduğunca çabuk yıkanmalı ve böylece aşındırıcı sıvı seyreltilerek temizlenmelidir. Temizlik için alkol de kullanılabilir.