Diptera (Çift Kanatlılar): Sinekler

Sinekler, eklembacaklıların "Insecta" sınıfına ait canlılardır. Diğer eklembacaklıların aksine, vücutlarının dış kısımlarında sert bir tabaka olan kitin bulunmadığı için daha yumuşak bir yapıya sahiptirler. Diğer kanatlı böceklerin aksine, sadece bir çift kanat taşırlar.

Diptera grubunda; sivrisinekler, kum sinekleri, karasinekler, at/geyik sinekleri ve çeçe sinekleri gibi türler bulunur. Bu türler, çok küçük (2 mm'den kısa titrersinekler) ile büyük boyutlarda (2 cm'den büyük at sinekleri) olabilir.

Sineklerin ağızlarında delici-emici veya yalayıcı-emici organeller bulunur. Bu organellerle meyve, bitki özsuları, çürümüş sebze ve hayvanlarla beslenirler. Bazı türlerin dişileri ise kanla beslenir. Dişi sineklerin emdiği kan, yumurta üretimi için gerekli besini sağlar. Yumurtlama gerçekleştikten sonra tekrar kan emerek daha fazla yumurta meydana getirebilirler. Kanla beslenmeleri, bazı hastalıkları taşımalarına ve başkalarına bulaştırmalarına neden olmaktadır.

Dişi sinekler yumurtalarını suya veya döküntülerin içine bırakır. Yumurtalardan kurtçuk şeklinde larvalar çıkar ve su veya döküntülerdeki organik maddelerle ve bakterilerle beslenerek gelişirler. Gelişim sürecinde pupa içinde tam bir metamorfoz (başkalaşım) geçirerek yeni bir yetişkin birey ortaya çıkar. Çeçe sinekleri ise bu duruma bir istisna oluşturur: Her kan emişten sonra bir tek larva meydana gelir ve anne vücut içinde, süt bezi benzeri yapılardan beslenerek birkaç hafta boyunca büyütülür. Bu durum, çeçe sineği ile mücadelede, yakalama ve ilaçlamanın çok etkili olmasına ve uyku hastalığı etkenlerinin bulaşmasının azaltılmasına büyük katkı sağlar.

Türe ve ortam sıcaklığına bağlı olarak bir sineğin yaşam süresi birkaç hafta kadar sürebilir.

Sineklerin Kan Emme Mekanizması ve Vücut Reaksiyonları

Sinekler, kan emmek için konaklarını vücut ısısı, solunumla ortaya çıkan karbondioksit, mekanik titreşimler ve laktik asit gibi ciltle ilişkili bileşikler aracılığıyla bulur. DEET (Dietiltoluamid) gibi böcek kovucular, konaktan yayılan havadaki kimyasal sinyallerin derecesini düşürerek sineklerin konağı bulmasını engeller. Konaktan kanla beslenme, dakikalar içinde tamamlanır.

Sinekler, kan emme sırasında deriye verdikleri, farmakolojik olarak aktif maddelerden oluşan farklı tükürük salgılarına sahiptirler. Bu salgı içinde, kanın pıhtılaşmasını engelleyen (antihemostatik) ve iltihap önleyici (antienflamatuvar) kimyasallar bulunur. Sineklerin deriyi delmesi sırasında kılcal damarlar yırtılır ve zedelenmiş hücrelerden çıkan ADP, kan pıhtılaşma hücreleri olan trombositlerin aktivasyonu için kullanılır. Ancak, sineklerin tükürük salgısında ADP'yi bir monofosfata parçalayan bir kimyasal salgılandığı için kan emme sırasında pıhtılaşma gerçekleşmez.

Ayrıca, prostaglandin E2 gibi kimyasalların salgılanmasına bağlı olarak ısırık alanındaki iltihabi süreçler geçici olarak zayıflar. Bu nedenle ilk birkaç ısırık genellikle fark edilmez. Ancak karasineklerin tükürüklerindeki bazı faktörler, yumurta büyüklüğünde, dokunulduğunda acıyan (yanan) şişliklere neden olabilir. Bu şişlikler birkaç gün sürebilir ve hafif ateşle birlikte görülebilir. Bu şekilde ortaya çıkan bir karasinek ateşi, enfeksiyon sanılmamalıdır ve tedavi gerekmeksizin kendiliğinden geçer.

Sineklerin beslenmesi sırasında deriye enjekte edilen çeşitli proteinler, ısırık sonrası aşırı reaksiyonların temelini oluşturur. Aynı sinek türü tarafından aylar boyunca tekrar tekrar ısırılmaya maruz kalındığında, ısırıklara karşı reaksiyon göstermeme ve tolerans gelişimi gözlenebilir.

Kanla beslenen bazı sinekler (tatarcık sinekleri ve bazı karasinekler), sivrisineklerden farklı olarak, deriyi ağızlarındaki kazıcı ve tırtıklı bir organelle kazıdıktan sonra oluşan kan veya lenf gölcüğünden beslenir. Bu yüzden bu sinek ısırıkları, daha önce maruz kalınmış olsa bile çok daha acı vericidir.

Sinekler kanla beslendikten sonra diürez (idrar oluşturma) ve sindirim için dinlenecek bir yer ararlar; genellikle de en yakın dikey yüzeye konarlar. Bu davranış, evlerin iç kısımlarına kalıcı böcek ilaçları püskürtme yoluyla sinek ısırıklarını kontrol altına almayı mümkün kılar.

Bazı dişi sinekler yumurtalarını insan derisi üzerine bırakabilir. Yumurtaların larvaya dönüşmesi, ciltte "Miyazis" olarak tanımlanan klinik tabloya neden olmaktadır. 

Diptera, yapı özelliklerine göre iki alt gruba ayrılır: Nematocera ve Brachycera.

Nematocera

Nematocera grubu, ince yapılı, vücutları küçük bölümlerden oluşan, antenli ve larvalarını suya bırakan sineklerdir. Bu grup; Tipulidae (dev sivrisinekler/turna sinekleri), Psychodidae (güve sinekleri), Culicidae (sivrisinekler), Ceratopogonidae (ısıran kurtçuklar), Chironomidae ve Bibionidae (mart sinekleri) gibi birçok alt türü içerir.

Bu sinekler, kan emmeleri ve bulaşıcı hastalık taşımaları nedeniyle insan sağlığı açısından önemli bir gruptur.

Brachycera

Brachycera grubundaki sinekler, tıknaz ve kuvvetli bir yapıya, kısa uzuvlara sahiptir ve çoğu diğer sineklerden daha büyüktür. Bu grupta insanlardan kan emen Tabanus yani at sinekleri de bulunur.

• Beslenme: Erkek sinekler meyvelerle beslenirken, yetişkin dişi sinekler insan, kuş, evcil ve yabani hayvanların kanını emerek beslenir. Gündüzleri ve hafif rüzgârlı havalarda beslenmeyi tercih ederler.

• Isırık: Dişilerinin ısırık yeri ağrılı kaşıntıya neden olur, günlerce sürebilir ve geç iyileşir. Bu durumda antihistamin ve topikal kortizon kullanılabilir.

• Hastalık Taşıyıcılığı: At sinekleri, tropikal bölgelerde filariasis hastalığına neden olan Onchocerca volvulus parazitini taşır. Bu parazit, cilt altında lifli nodüller oluşturan kronik bir hastalık olan onchocerciasis'e yol açar. Göz tutulumu ise körlüğe neden olabilir.

Karasinekler ve Diğer Sinekler

Yakından tanıdığımız karasinekler, Muscidae ailesindendir. Bunlar kan emmez, ancak hastalıkları mekanik olarak taşırlar. Ev ve ahır sinekleri olarak da bilinirler. Calliphoridae (et sinekleri) ve Sarcophagidae (leş sinekleri) de bu gruptadır.

• Üreme: Sineklerin yumurtaları, türüne göre karakteristik materyaller üzerine bırakılır:

  • Ev sinekleri: Dışkı materyali

  • Ahır sinekleri: Çürümekte olan bitkisel materyal

  • Et sinekleri: Canlı beden

  • Leş sinekleri: Kokmuş et

• Yaşam Döngüsü: Bu sinekler çok kısa sürede oldukça doğurgan olabilirler. Örneğin, bir dişi ev sineği, nemli, çürüyen organik materyal (genellikle dışkı) üzerine bir seferde 100-150 yumurta bırakabilir ve bu işlemi 20 veya daha fazla kez tekrarlayabilir.

  • Yumurtalar 12 saat içinde açılır ve larvalar ortaya çıkar.

  • Bir hafta içinde üç larval evre geçirilir ve bir puparium oluşur.

  • Yetişkin sinek, pupadan 4 gün içinde çıkar ve bir gün içinde çiftleşebilir.

  • Böylece tüm yaşam döngüsü 12 gün gibi kısa bir sürede tamamlanabilir.

Ev Sinekleri ve Hastalıkların Mekanik Taşınması

Ev sinekleri, hastalıkları mekanik olarak taşıdıkları için en çok üzerinde durulan türlerden biridir. Hijyen eksikliğiyle yakından ilişkilidirler. Güçlü uçucular olmaları sayesinde dışarıdan içeriye kolayca uçabilirler.

Tüylü vücutları ve bacakları gibi, hortumlarının ucundaki geniş ve etli yapı da mikrop bulaşması için uygun bir yüzey oluşturur. Ayrıca sinekler beslenme sırasında kusarlar ve daha önceki beslenmelerde aldıkları organizmalar bu kusmuk içinde bulunabilir.

Ev sinekleri yaygın olarak insan dışkısıyla beslenir ve üzerlerinde veya içlerinde neredeyse tüm bağırsak patojenlerine rastlanmıştır. Bunlar arasında amibiyazis, kolera, tifo, hepatit A, poliomyelit etkenleri, hatta nematodlar ve Helicobacter pylori de yer alır.

Ev Sineklerinin Hastalık Bulaştırmadaki Rolü

Birkaç istisna dışında, bu bulgular epidemiyolojik açıdan önemsizdir, çünkü bu hastalık etkenlerinin tamamı sineklerin yokluğunda da varlıklarını sürdürebilir. Örneğin, poliovirüsün aktif olarak taşındığı bölgelerde yakalanan sineklerin içinde poliovirüs görülmesine rağmen, DDT kullanımı salgını azaltmamıştır. Buna karşın, askeri kamplarda kalıcı DDT uygulaması şigelloz oranını düşürmüştür.

Görünüşe göre münferit bağırsak hastalıkları, yiyeceklerin sinekler tarafından kirletilmesi sonucu gerçekleşebilmektedir. Ancak böyle bir olayın meydana gelme riskinin, hastaların veya halk sağlığı yetkililerinin endişelenmesini gerektirecek kadar yüksek olup olmadığı kesin değildir.

Yoğun sinek popülasyonu, çöpe ve dışkıya ulaşmalarını engelleyerek azaltılmalıdır. Ancak evdeki birkaç sinek için böcek bombası kullanmaya gerek yoktur.